νομισματική ζώνη

Σύνολο των χωρών και περιοχών, στο χώρο των οποίων χρησιμοποιείται ελεύθερα για τις διεθνείς πληρωμές το ίδιο νόμισμα. Σήμερα σημαντικότερη ν. είναι η ζώνη του ευρώ (βλ. λήμμα ευρώ), όπου 12 από τις 15 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης μοιράζονται το ίδιο νόμισμα τόσο σε λογιστική μορφή από το 1999 όσο και σε φυσική (χαρτονομίσματα και κέρματα) από το 2002. Στην περίπτωση αυτή το ευρώ χρησιμοποιείται όχι μόνο για τις διεθνείς αλλά και για τις εγχώριες συναλλαγές αντικαθιστώντας τα εθνικά νομίσματα. Επιπλέον, η νομισματική πολιτική καθορίζεται από ένα υπερεθνικό όργανο, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ), σε αντίθεση με άλλες ν. όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται από την κεντρική τράπεζα της χώρας που έχει το κυρίαρχο νόμισμα και οι άλλες απλές ακολουθούν. Βέβαια, εκτός από τις 12 χώρες που συμμετέχουν επίσημα στη ζώνη του ευρώ, μια σειρά από άλλες χώρες, όπως οι 10 που εντάσσονται στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2004, έχουν συνδέσει την διεθνή ισοτιμία του νομίσματός τους με το ευρώ. Οι ν. γεννήθηκαν με τη μεγάλη οικονομική κρίση των ετών γύρω στα 1930. Πριν από την εποχή εκείνη και για περισσότερο από μισό αιώνα ο κόσμος είχε γνωρίσει μεγάλη ελευθερία στο εμπόριο μεταξύ των διάφορων χωρών, εμπόριο που υποβοηθούνταν τόσο από τη γενική χρήση (για τις πληρωμές) του χρυσού νομίσματος, όσο και από την ελεύθερη διεθνή κυκλοφορία του νομίσματος αυτού. Εκτός από περιορισμένες εξαιρέσεις, τα χαρτονομίσματα όλων των κυριότερων χωρών μπορούσαν να μετατραπούν ελεύθερα σε χρυσό και γι’ αυτό μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τις διεθνείς πληρωμές. Με τη Μεγάλη Κρίση που άρχισε το 1929 και είχε μεγάλο αντίκτυπο στο δημοσιονομικό και νομισματικό πεδίο, σχεδόν όλες οι χώρες αναγκάστηκαν να επιβάλουν την αναγκαστική κυκλοφορία των νομισμάτων τους, δηλαδή να απαγορεύσουν στους κατόχους τους το δικαίωμα να τα μετατρέψουν σε χρυσό. Στην προσπάθεια τους να περιορίσουν τους αντίκτυπους της διεθνούς οικονομικής ύφεσης στην εθνική τους βιομηχανία και να συγκρατήσουν την αυξανόμενη ανεργία, όλα σχεδόν τα κράτη επέβαλαν έναν αυξανόμενο δικό τους έλεγχο του κράτους στο εμπόριο με το εξωτερικό και σε όλες τις πληρωμές σε χρυσό και σε συνάλλαγμα, μέχρι του σημείου ώστε σε πολλές χώρες η κατοχή και το εμπόριο του χρυσού και του εξωτερικού συναλλάγματος έγιναν αντικείμενο κρατικού μονοπωλίου. Το παγκόσμιο ελεύθερο εμπόριο που υπήρχε προηγουμένως, στο οποίο οι πληρωμές από τη μια χώρα στην άλλη μπορούσαν να γίνουν σε οποιοδήποτε νόμισμα μετατρέψιμο σε χρυσό, κατατεμαχίστηκε έτσι σε πολλές κλειστές αγορές, στο εσωτερικό των οποίων κυκλοφορούσαν χαρτονομίσματα που δεν ήταν μετατρέψιμα και δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν έξω από τα σύνορα. Με μια αναχρονιστική επιστροφή σε μεθόδους που χαρακτήριζαν τους πρωτόγονους πολιτισμούς, οι ανταλλαγές μιας χώρας με μια άλλη ρυθμίζονταν όχι πια με τη μεταφορά συναλλάγματος, αλλά με συμψηφιστικές μεθόδους (δηλαδή με την ανταλλαγή εμπορευμάτων με εμπορεύματα, κλίρινγκ) ανάλογες ουσιαστικά με τον αντιπραγματισμό. Δεν περιορίστηκαν όμως όλα τα νομίσματα στο εσωτερικό μιας χώρας. Ειδικά οι χώρες που είχαν μεγάλες αποικιακές αυτοκρατορίες και επομένως συνδέονταν πολιτικά και οικονομικά με άλλες χώρες και περιοχές, εξακολούθησαν να εφαρμόζουν, μέσα στους αντίστοιχους γεωγραφικούς χώρους, ένα κοινό νόμισμα. Έτσι παρουσιάστηκαν η ζώνη της στερλίνας, η ζώνη του φράγκου κλπ. Οι ζώνες αυτές χαρακτηρίζονταν γενικά από την ταυτότητα (ή αμοιβαία μετατρεψιμότητα) των νομισμάτων που χρησιμοποιούσαν οι χώρες - μέλη και από την κοινή ρύθμιση των εμπορικών και συναλλαγματικών σχέσεων με τον έξω κόσμο. Ουσιαστικά διαφορετικά χαρακτηριστικά είχε, αντίθετα, η ζώνη του δολαρίου, μια πραγματική ζώνη ελεύθερων ανταλλαγών, που επεκτεινόταν θεωρητικά προς όλες τις κατευθύνσεις: μέλη της αποτελούσαν όλες οι χώρες που δεν είχαν εφαρμόσει καθεστώς κρατικού ελέγχου στις ανταλλαγές, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και ο Καναδάς, ή χώρες που, κινούμενες γύρω από τις πρώτες, διατηρούσαν με αυτές ζωηρές εμπορικές σχέσεις, που στηρίζονταν στη χρησιμοποίηση του δολαρίου. Μέσα σ’ αυτήν την τελευταία ζώνη -που είχε προεκτάσεις σε όλες τις ηπείρους- το δολάριο ανέλαβε το ρόλο του διεθνούς νομίσματος, αντικαθιστώντας ως ένα βαθμό τον χρυσό. Η ζώνη του φράγκου (φράγκο CFA) είναι μια ν. που περιλαμβάνει χώρες που έχουν συνδέσει το νόμισμά τους σε σταθερή ισοτιμία με το γαλλικό φράγκο (από το 1999 με το ευρώ, όταν αυτό αντικατέστησε το φράγκο στη Γαλλία). Δημιουργήθηκε στη δεκαετία του 1960 με την ανεξαρτητοποίηση των γαλλικών αποικιών στην Αφρική και στον Ειρηνικό και είχε τη βάση τους στις νομισματικές συμφωνίες που είχαν ξεκινήσει στο τέλος της δεκαετίας του 1940 με τις γαλλικές αποικίες της Αφρικής. Για 45 χρόνια η ισοτιμία ήταν σταθερή στα 50 φράγκα CFA ανά γαλλικό φράγκο. Το 1994 τα 13 μέλη της ζώνης του φράγκου αποφάσισαν την υποτίμησή του κατά 50%.